Vrouw en Tenor

In maart en april heb ik zelf veel gezongen als vrouwentenor door mee te doen in een scratch van stichting de kleine Matthaus en mee te zingen met Het Andere Koor in Wageningen in een productie met een groot Symfonieorkest. Hier wil ik graag mijn ervaringen delen:

Happening in Beverwijk
De happening die bestond uit het doorzingen van de Matthaus Passion van Bach vond plaats in de Agathakerk te Beverwijk op zaterdag 14 maart en dat was fantastisch. Naast een orkest bestaande uit circa 50 muzikanten en een aantal solisten, deed een indrukwekkend aantal van bijna 380 koorzangers en -zangeressen mee. De tenoren van zowel koor I als koor II waren naast elkaar in een smalle strook direct voor de dirigent geplaatst. Tot mijn grote vreugde ontdekte ik veel vrouwen tussen de tenoren. Er werd heel verdienstelijk gezongen en noten werden redelijk gekend. Maar de partijen liggen hoog in de moderne stemming en tijdens de hoogste passages hoorde ik weinig andere stemmen meeklinken: de heren op leeftijd durfden niet helemaal was mijn indruk en de vrouwen weten niet hoe je die hoge tonen moet ‘pakken’…

Koren op het molentje van mijn missie natuurlijk want ik weet wél hoe je het moet doen: hoge tonen treffen en ook hoe ze mooi te laten klinken.

Dan wil ik ook nog graag een stukje uitwisseling delen omdat deze zo illustratief is voor de  (verdeelde) meningen omtrent het fenomeen: vrouwentenor in het gemengde klassieke koor:

Het Andere Koor in Wageningen
Dirigent Michiel deLanghe van HAK/HWSO na afloop van de concerten:
“”Wat betreft de vrouwentenor vrees ik dat we aan 2 verschillende kanten staan.
Ik heb ook je abstract gelezen, en heb grote waardering voor je werk (red. zie de publicatie ‘Voice characteristics of female tenors….’ onder het menu Archief ). Artistiek gezien, blijf ik het de logica zelf vinden dat een tenor gezongen wordt door een hoge mannenstem. Je beschrijft in je abstract terecht een aantal parameters die niet gehinderd worden door de vrouwenstem (absolute toonhoogte etc.), echter de belangrijkste parameter in muziek is voor mij kleur. En daar wringt het spreekwoordelijke schoentje. Een fagot kan in absolute toonhoogte soms de hobo vervangen, maar klinkt nooit als een hobo (Stravinsky gebruikt dat dan als effect in Sacre), hetzelfde met stemmen. De tenor is de mannelijke sopraan. Literatuur zegt dat ook, je hebt liederboeken voor sopraan/tenor of alt/bariton (ref. Bv ook Mahler).
Dit dus vanuit artistiek punt.
Sociaal en ih verenigingleven stelt zich een probleem, er blijken geen tenoren meer te zijn (mss opzichzelf een onderzoek waard). Het is in dit kader, en enkel hierom dat ik bij HAK geen andere keuze had dan vrouwen in de groep toe te laten.”

Mijn reactie:
“Dank je wel voor de snelle reactie, Michiel. En je eerlijkheid.
Ik hoop dat ik je nog eens van gedachten kan doen veranderen.
Het verschil tussen die grote vrouwen- en gemiddelde mannenstrotten is helemaal niet zo groot.
Ok, afmeting vd larynx zelf en lengte stemplooien kan variëren, maar dat doet het ook tussen de mannen onderling.
Akoestisch gezien heeft de stemweg bij mannen en vrouwen dezelfde dimensies en dus dezelfde akoestische eigenschappen. De passaggio bevindt zich bij alle zangers in ongeveer hetzelfde toongebied van de stem.
Bovendien neemt de stemplooimassa bij mannen af en bij vrouwen toe boven de 50 jaar. Verschillen slinken dus tijdens het vorderen van de leeftijd.
Wat resteert is een verschil in mindset. En daar komt mijn bijdrage in beeld. Dat is wat ik vrouwen graag wil leren.
Van mij mag je best wel horen dat het een vrouw is die tenor zingt. Dat hoor ik ook wanneer een countertenor de altpartij zingt. Zolang het in dit geval, een klankkwaliteit is die luid genoeg is, goed mengt met de mannen en vooral: mooi genoeg klinkt.”

We onderscheiden vier basiskwaliteiten in de stem gebaseerd op de mate van sluiting van de stemplooien zelf binnen één enkele trillingcyclus. Overigens zijn deze stemkwaliteiten ook gerelateerd aan de toonhoogte en kennen een klinkerconfiguratie. Sommige klinkers faciliteren speech (aa, ee), andere klinkers juist de roepstem (oo, uh, ò).

Vijftig procent of minder sluiting
Centraal staat onze gewone mededelingen-spreekstem (speech) met een sluiting tussen de 30 en 50%. Deze kwaliteit gebruiken we vooral in ons lage middenbereik.
Dan is er speech met cry: stemplooien zijn dunner, sluiting is groter dan 0 maar kleiner dan 30%. Het stemvolume is lager en zachter van karakter. Stem klinkt zangerig en toontreffen is ineens een makkie. Toonhoogte kan flink variëren in deze kwaliteit en kent het grootste bereik. Voorkeursklinkers zijn hier: ie en oe.
Falsetstem (gehaucht): er treedt geen volledige sluiting op. Stem klinkt als een zuchtje en heeft iets van het karakter van een dwars- of een blokfluit: bijna alleen grondtoonfrequentie met een ruisje. Je bent snel door je adem heen. Is in het hoge middenbereik veel sterker dan op lage tonen en doorgaans met minder ‘valse lucht’ erop. Falset kent geen voorkeursklinker(s).

Vijftig procent of meer sluiting
Vanuit onze speech kunnen we ook dikker worden en dus luider met de stem:
Bij meer dan 50% sluiting -zeg vanaf 60%- krijgt de stem een roepend karakter. In verschillende stemmethoden draagt deze kwaliteit een andere naam. Zo heeft men het in CVT over curben, overdrive en edge; in EVT over belten.
Kenmerkend voor de roepstem is dat het volume flink toeneemt met een intense klank, vooral door de enorme versterking van de eerste boventoon (oktaaf).  Verder draagt de stem over een grotere afstand, is de intonatie veel preciezer dan in speechkwaliteit en wordt er veel minder adem verbruikt.

De roepstem begint bij vrouwen vanaf ongeveer een toon van 220 Hertz (lage a). Rond de hoge d2 (573 Hz) wordt het roepen moeilijker en neemt stemplooimassa weer af, ook in een kwaliteit als belten (belten is roepen met extreem veel twang).
Roepen is de meest interessante kwaliteit in de hoge mannestem en is dus ook voor de vrouwentenor van grote betekenis. Vanuit een uitroep kan worden gezocht naar een zachtere roep door cry toe te voegen of juist meer volume door de stemweg te verlengen en /of door een configuratie te zoeken die de hoge frequenties versterkt (twang, zangersformant).

Oefeningen om de roepklank te vinden.
Tijdens het roepen is de gewaarwording een extreme sluiting van 60% of meer: de klank is luid en intens, ontspannen en vrij donker van kleur, maar zonder krakende of snerpende bijgeluiden en zeker geen lucht of ruis. Het is de kwaliteit die je gewend bent te horen van mannen in de volgende situaties:
De groenteman op de markt die zijn waren aanprijst; de zingende voetbalsupporter met een slok op; de oproep tot gebed in de moskee.

De volgende associatie is voor vrouwen een goede ingang:
Imiteer de maandelijkse maandagsirene om 12:00 uur: start op een lage toonhoogte en glij omhoog op een  uh, of ò of (h)oo. De volgende sleutels helpen om de kwaliteit te vinden: Leun een beetje naar achteren met je bovenlijf, vorm met je handen een megafoon voor je mond en roep echt over het dal naar de volgende bergtop; Je onderkaak is helemaal ontspannen en kin valt naar achteren.

Let op:
Controleer of je in buikstreek niet extra aan het aanspannen bent om te helpen. Wel voel je een weerstand in de uitademing omdat de stemplooien zo stevig gesloten zijn. Als het goed is kun je de roep eindeloos lang aanhouden. Let op dat je niet opdunt tijdens het naar boven glijden want dan flip je terug naar gewone speech of speech met cry.

Variant 1: Roep je hond terug op de hei of in het bos, bijv. met de naam: Hector. 
Variant 2: Je staat als groenteman of -vrouw op de markt en prijst je waren aan: bloemkolen, appelen, rozen en tulpen. Hou de woorden aan op de uh-klank van de laatste lettergreep.
Variant 3: Je helpt een autobestuurder tijdens het inparkeren en roept: Ho als het nodig is.
Opmerking: Er zijn nog geen video’s beschikbaar van deze oefeningen dus je moet het doen met deze aanwijzingen en met je eigen verbeelding.

Ademsteun is een verbijsterend begrip
Hoe heeft toch ooit het idee kunnen postvatten dat wij de ademhalingsspieren in de romp, met hun groffe motoriek, moeten gaan trainen om beheersing te krijgen over de fijne motoriek van het spreken en zingen?
Dan doel ik natuurlijk op oefeningen om de zogenaamde ademsteun te verbeteren.

Ademhalingsspieren reageren op articulatie
Articulatie is het maken van een afsluiting of vernauwing in de stemweg waardoor de uitgaande luchstroom direct een hogere weerstand ondervindt.
De verandering in weerstand tijdens de uitademing is onmiddellijk voelbaar in de rompspieren door actie van onder andere het middenrif.

Oefening
Adem ongehinderd uit met open mond en maak dan een fff door de boventanden stevig op de onderlip te zetten. Doe ditzelfde voor een sss door de tongpunt achter de boventanden te plaatsen. Voel de verandering in de buikspieren bij toenemende weerstand en zie ook dat de buik  naar binnen beweegt.

Ademhalingsspieren reageren op sluiting stemplooien.
Ook de stemplooien in ons strottenhoofd kunnen worden beschouwd als een klep met een variabele weerstand die de uitgaande luchtstroom regelt.

Oefening.
Een grotere weerstand is goed te merken wanneer je overgaat van een stemloze medeklinker, bijvoorbeeld een fff naar de stemhebbende tegenhanger vvv. Of probeer het koppel: sss en zzz of sh en sj.
Je voelt een aanspanning van spieren in de buikstreek.
Dit noem ik de natuurlijke stemsteun.

Articulatie beinvloedt stemkwaliteit.
Het mechaniek van sluiting van de stemplooien, ook wel stemregister genoemd, reageert eveneens op onze articulatie in mond- en keelholte.
Maar daarover vertel ik in een volgend blog.

Conclusie.
Er zijn in ons stemapparaat meerdere mechanismen met een aktieve terugkoppeling.
Het voorbereiden of klaarzetten van stemsteun -of ademsteun- voordat je begint met spreken of zingen, is mijn inziens beginnen met een actie aan het verkeerde uiteinde en om die reden een zinloze handeling.

Advies
Veel effectiever is het om je in je voorbereiding te richten op de vele spiertjes met fijne motoriek van lippen, tong, en zachte verhemelte en natuurlijk ook die in het strottenhoofd zelf. Dáár zit onze controle, niet in de buik maar in mond en keel!
Dus stop met steunen en ga articuleren!

Mezzo’s kúnnen leren om tenor te zingen. Zelf heb ik dat al laten zien. Alleen: ik heb er lang over gedaan terwijl ik notabene een professionele zangopleiding heb gevolgd!
Uitdaging
De uitdaging is nu om een training te ontwikkelen voor zangeressen die niet dezelfde achtergrond hebben als ik. Wat hebben ze nodig om snel resultaten te bereiken?
Geleerd van de eerste workshop 
Tijdens de bijeenkomst op 4 oktober is duidelijk geworden dat er binnen de doelgroep vrouwentenoren eigenlijk twee verschillende groepen zijn.

Beginnende en gevorderde tenoren
Er zijn vrouwen die nog geen ervaring hebben in het zingen van tenorpartijen, maar graag willen weten of het iets voor ze is. De andere groep bestaat uit zangeressen die zich als tenor al prima redden maar tegen stemtechnische beperkingen aanlopen.
Volgende workshop
In de komende workshop die op zaterdag 29 november plaatsvindt gaan we uitvinden of het aanleren van nieuwe vaardigheden in deze combinatie van doelgroepen goed samengaat. Kan ik nieuwsgierige vrouwen demonstreren dat het niet alleen haalbaar is om tenor te zingen maar ook nog spannend en leuk?
De oefeningen zelf zijn heel concreet erop gericht om (1) vrouwen die tenor willen gaan zingen een stem te geven die luid genoeg is om gehoord te worden en (2) vrouwen die al langer tenor zingen meer zangerigheid (cry) te laten toepassen.
Zie voor meer informatie ook: Workshops

Na een hele drukke start van het nieuwe seizoen wil ik jullie niet langer het lijstje positieve reacties op de publicatie van deze website onthouden. Er zitten mooie verhalen tussen. Heb je commentaar of ook een verhaal uit de praktijk, vul dan gelijk het veld onderaan de pagina in.

Hier komen ze:

15 sept.
Via mijn zangdocent Elena Vink kwam ik op het spoor van jouw activiteiten met vrouwentenoren. Je website ziet er aanstekelijk uit!
Vriendelijke groet, Marieke Lodder, koordirigente Cappella Calluna in Apeldoorn.

10 Sept.
Gefeliciteerd met je nieuwe site, die is heel erg overzichtelijk en ziet er erg professioneel uit. Succes met je carrière verder. Aïda.

3 September
Van Sylvia ontving ik via de laptop je enthousiaste website-bericht.
Erg leuk om te zien, te lezen én je te horen en ben hier blij mee dat je dit zo opgezet hebt. Ja……er zullen méér vrouwen tenor kunnen en willen zingen, maar door het onbekende gebied is daar misschien nog enige schroom ! ? ! ?

Sinds 3,5 jaar zing ik bij Gemengd Koor Cantecleer in St. Oedenrode en begon als alt.
Na enige tijd voelde ik mij daar niet zo thuis bij die partij: met 10 vrouwen en dan nóg geen geluid te horen brengen……! Aangezien ik nieuw was en dacht dat het wel beter zou gaan, bleef ik “doorworstelen” en wilde, durfde deze “alt-kar” niet te trekken! Stelde mij (té) bescheiden op.

Na een jaar hier met de dirigent over gesproken en ik zei te willen stoppen, omdat dit alles niet aan mijn verwachtingen voldeed.
Hij zei mij niet kwijt te willen, omdat hij wel doorhad dat ik méér in huis had en stelde mij voor eens naar de tenoren te gaan.

Nu Hanny…….dit was een Gouden Zet!
Ik zing nu 2,5 jaar bij deze partij en ben volkómen op m’n plaats: de 3 mannen en ik zitten muzikaal- én qwa humor op dezelfde lijn, wat de muziek én groep ten goede komt: zou niet meer weg willen!

In het begin was het enigszins hylarisch, als ik de goede noten gelijk te pakken had en m’n mannen wat struikelend erdoor kwamen. Applaus van de groep en veel gelach uiteraard, maar dat is nu genormaliseerd gelukkig!

Ja, ik vind de tenor-partij boeiend en érg mooi om te zingen: het maakt het muziekstuk tot een romig geheel. Weet niet goed dit te schrijven, maar deze partij past bij mijn ziele-trilling.
En…….ik vind het érg fijn niet in het grote geheel op te gaan, zoals bij de alten. Ik heb nu een duidelijke plaats, qwa zangstem en vind dit ook erg prettig.

Heb je website doorgestuurd naar de dirigent en hij zei gisterenavond: “Dat hebben we 2,5 jaar geleden toch maar mooi besloten met elkaar Noor en daar mogen we trots op zijn – vele koren durven dit niet aan of de vrouwen durven dit niet aan. Kan ook uit onbekendheid zijn en wat goed dat Hanny dit nu zo aangaat!”

Wilde zijn reactie en mijn ervaringen je niet onthouden, vandaar deze mail.

Heel veel succes met je mooie werk en veel muziekblijheid verder!

Een hartelijke groet, Noor (uit Eindhoven)

2 Sept
Mijn complimenten, wat een geweldige website vooral de oefenvideos zijn leuk: dat ben je ten voeten uit. De kleuren van je website zijn prachtig. Het vrouwentekentje in de titel is prima, de rode blossen op je wangen als je zangles geeft. Fijn ook dat je de website gaat vertalen.
Christien

wat een leuke en interessante website!
Wil je mij op de maillijst van de nieuwsbrief plaatsen?
groeten Coco

31 aug
Mooie website Hanny- veel succes !
hartelijke groet, Els

30 aug
Hanny, mijn felicitaties. De website ziet er prachtig en professioneel uit.
Succes en tot ziens. Dickey

Zo even jouw website bekeken en daar is ook niets mis mee! Frida Boccara heb ik nog een langspeelplaat van liggen! Ik was toen een jaar of veertien, denk ik en ik vind haar nog steeds een geweldige zangeres. Heel leuk dat jij niet alleen bezig bent met het klassieke repertoire!
Groetjes, Monica

Hallo Hanny, mooie site! Ik heb zelfs je trillertje meegedaan!
Ton

Ik heb je website bekeken .Het ziet er geweldig uit.
Ik wens je veel succes.
Liefs van tante Aal.

Gefeliciteerd! Een aantrekkelijke, overzichtelijke site. Knap, hoor, dat je die zelf gebouwd hebt. Veel succes ermee!
Hartelijke groeten, Joost
PS Ik genoot van Frida Boccara. Van lang geleden, toen het songfestival nog een songfestival was! Als je nog een bekende vrouwelijke tenor zoekt, Mercedes Sosa?

29 aug
SUPERLEUK!!!!!
Els
26 aug
Ik vind het een prachtige site, mooie heldere en frisse lay-out toch met WordPress. Als ik op zoek zou zijn naar iemand die zangles kan geven staat alles er in: waar, mogelijkheden, prijzen.
En een kleurig beeld van jezelf, echt leuk. Je krijgt een warm beeld van met wie je te maken hebt.
Tot slot. omdat je de eerste in NL bent die hier mee bezig is zou ik zeker een routebeschrijving opnemen voor mensen van buiten Wageningen die je willen bezoeken. Of aangeven hoe snel en makkelijk bereikbaar deze plek is met OV.
Groeten, Irma

Wat een prachtige website is het geworden! Zo uitgebreid en duidelijk!
Op dit moment mis ik niets en kan ook geen onvolkomenheden vinden.
Hartelijke groet, Margriet

25 aug.
Hallo Hanny,
De website ziet er mooi en volledig uit – wat een werk!
Groet, Gonne

Ik vind jouw website ontzettend mooi. Duidelijk, mooie foto’s en ontzettend overzichtelijk. Heel mooi gedaan!! Echt mijn complimenten 
Hartelijke groet, Karin Bronwasser

Mooie website!
Hartelijke groet, Annemiek

24 aug.
Leuk Hanny,
Mooie site!
Hartelijke groeten, Alma

Wat is het een leuke website geworden en zo uitgebreid. Zodra het mag zal ik hem naar de vrouwelijke tenoren van ons koor sturen!
groetjes Annelies

Op 22 aug.
Leuke website, ik vind het prima dat je die foto’s gebruikt hebt.
Groet, Sara

Leuk, Hanny, ook de opzet van de site, lijkt op die van mij (in wording)
Hartelijke groet / Kind regards, Gerda

“Bach zingen is als golfsurfen. Rijd je met je plankje bovenop zo’n fantastische hoge golf over de steeds veranderende zee aan harmonieën, dat is ongelooflijk kicken en de adrenaline stijgt….

Val je eraf dan spoelen de harmonieën gewoon over je heen terwijl je jezelf nog net aan je surfplankje vast kunt grijpen. Dan eindig je kopje onder in een lawaaierige branding”.

Hanny’s ervaringen als koortenor toen ze in korte tijd de Johannespassie moest instuderen met het vocaal ensemble Canticum Amicorum, voorjaar 2014.
 
terug